"Sibir" sözünün mənşəyi haqqında fərziyyələr
Fəsil, "Sibir" sözünün mənşəyi haqqında fərziyyələrin nə qədər çox olduğu, lakin elm adamlarının onlardan hansının doğru olduğunu hələ də müəyyən edə bilmədikləri haqqında bəhs edir...
Sibir Kitabımızda biz bu ucsuz-bucaqsız və qüvvətli diyarın sirrləri və müəmmaları haqqında artıq çox danışmışıq. Çoxlarımız üçün "Sibir" sözü bu torpaqların bütün əzəmətini, zəngin tarixini, mədəniyyətini, bənzərsiz təbiətini əks etdirir. 8 noyabrda Rusiyada Sibir Gününü qeyd etdilər, bugün isə biz özümüzə sadə və eyni zamanda vacib bir sualı vermək istədik: axı niyə o məhz belə adlanır?
Alimlərin "Sibir" sözünün etimologiyası haqqında vahid bir fikri yoxdur. Sözün mənşəyi haqqında bir neçə fərziyyə mövcuddur, və hər birinin öz dəlilləri və əsasları var. Lakin onların hamısı bir faktı təsdiqləyir: Ural dağlarının şərqindən Sakit Okeana qədər olan torpaqları ruslar buraya gəlməmişdən çox-çox əvvəl “Sibir” adlandırırdılar. Ən populyar fərziyyələrə baxaq.
Rəsmi versiyalar
Nəzəriyyələrin birinə əsasən, "siber" / "çiber" sözləri türk dillərində "gözəl" deməkdir. Ola bilsin ki, qədim tatarlar da, bizim bugün olduğumuz kimi, sibir təbiətinin gözəlliyindən ilhamlanmışdılar. Həmçinin məlumdur ki, onlar hər şeyə sadə və aydın adlar verməyə xoşlayırdılar: məsələn, Çebarkul gölünün adı tatar dilindən tərcümədə "gözəl göl" deməkdir.
Başqa versiyada bu terminin monqol kökləri ilə əlaqəsi nəzərdə tutulur. "Şibir" (Sibir) sözü monqol dilindən "meşə ilə örtülmüş bataqlıq ərazi" kimi tərcümə olunur. Sibirin cənub rayonlarının təbiətini xatırlasaq, onun doğrudan da bu təsvirə uyğun olduğunu görərik: burada tozağacı meşələri bataqlıqlar ilə dəyişir. Cənub-şərqdən Sibirə gələn monqollar bataqlıq düzənlərdən keçə bilmirdilər.
Üçüncü versiya "sabır" və ya "sipır" adlanan etnik qrup ilə bağlıdır. Bu qrupun müasir Tobolsk ərazisində İrtiş sahillərində yaşadığı və Qərbi Sibir, Qazaxıstan və Orta Asiyanın digər etnik elementləri ilə uzunmüddətli qarşılıqlı əlaqəyə girdiyi güman edilir. İstisna olunmur ki, ruslar burada yaşayan xalqların adına görə bu torpaqları adlandıra bilərdilər. Məlumdur ki, XIII əsrə qədər "Sibir" sözü yalnız xalqlara qarşı istifadə olunurdu, və yalnız illər sonra onu insanların yaşayış bölgələrinə qarşı istifadə etməyə başladılar.
Qeyri-rəsmi versiyalar
Ən qeyri-populyar versiya ondan ibarətdir ki, "Sibir" sözü rus dilindəki "sever" (şimal) sözündən əmələ gəlib, amma bu ərazilər Böyük Moskva Knyazlığına qarşı şimalda yox, şərqdə yerləşir. "Sibir" toponiminin, "dəniz və ya ağ ayı" anlamında olan "sea" və "bear" ingilis sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlməsi versiyası bir qədər uydurulmuş görünür. Axı ingilislər Sibir haqqında ruslardan xeyli sonra öyrəndilər, bu səbəbdən də ingilis dili ilə burada ümumi heç bir şey ola bilməz.
Daha bir türk fərziyyəsinə əsasən "Sibir" sözü "su" və "bir" (vəhşi meşə) əsaslarından əmələ gələ bilərdi.
Tatar dilində "seber" sözü mövcuddur, "qar fırtınası yeri süpürür" deməkdir, bunu da sərt sibir qışları ilə bağlamaq olar. Monqol və buryat nağıllarında və inanclarında Sımır dağına rastlamaq olar, bölgənin adı da bu dağın adından əmələ gələ bilər.
Bəzi qafqaz dillərində oxşar səslənən Sibir, Sibirbəy kişi adları mövcuddur, türk xalqlarında isə Şibir adı istifadə olunurdu. Fərz olunur ki, bu şəxsi adlardan çoxsaylı türk dilli soyadlar əmələ gəlib - Saburov, Siyerov, Şipurov və s.
Biz "Sibir" sözünün mənşəyi haqqında məşhur versiyaların bir hissəsini sadaladıq. Və məşhur alimlər adın etimologiyası haqqında mübahisələrini davam etdikcə, bizə ancaq onları diqqətlə izləmək və onların fərziyyələrini tədqiq etmək qalır. Bəs sizcə versiyalardan hansı daha çox həqiqətə uyğundur?